İçindekiler
Harezmi’nin Hayatı
Harezmi, matematik tarihinin en büyük alimlerinden biri ve cebir ilminin kurucusudur. Bunun yanı sıra astronomi ve coğrafya alanında da önemli çalışmaları bulunmaktadır. Harezm’de 780 yılında doğmuştur. Harzem Türkü ve Müslüman’dır. Latince kaynaklarda adı Alkarismi, Algoritmi, Algorismi veya Algorism şeklinde geçer.
İslam tarihindeki biyografik eserlerde onunla ilgili çok kısa bilgiler bulunur, bu nedenle hayatına dair kaynaklar kısıtlıdır. Kendi eserlerinde de dolaylı atıflar bulunmaktadır. Harezm’de temel eğitimini aldıktan sonra dönemin önemli bilim merkezlerinden olan Bağdat’a gitti. Burada büyük İslam alimlerinden ders aldı ve eğitimini geliştirdi. Abbasi döneminin en önemli halifelerinden olan Me’mun tarafından kendisine teveccüh gösterildi. Önce çok zengin kaynakları bulunan Bağdat Saray Kütüphanesi’nde görevlendirildi. Daha sonra dünya tarihinin en önemli bilim ve tercüme merkezlerinden biri olarak kabul edilen ve Moğolların istilası sonrası yıkılan Beytü’l-Hikmet’te görev yaptı. Günümüze intikal eden birçok eserini Halife Me’mun’a sunmuştur. Ünlü bilim tarihçisi ve felsefeci George Sarton’un Bilim Tarihine Giriş adlı eserinde IX. yüzyılın birinci yarısını “Harezmi Dönemi” diye adlandırması Harezmi’nin bilim dünyasındaki önemine vurgu yapmaktadır. Matematikte ilk kez sıfır rakamını kullanan Harezmi, cebir bilimini metodik ve sistematik olarak ortaya koydu. Kendisinden önceki cebire ait konuları, yine ilk kez ‘cebir’ adı altında sistemleştirdi.
Ölümüne ilişkin net bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Taberi’nin verdiği bilgilere bakılırsa Harezmi, Halife Vasık zamanında yaşamıştır. Vasık hasta yatağında Harezmi’nin de yer aldığı ünlü müneccimleri çağırtmış, onlar da yaptıkları astrolojik hesaplardan sonra halifeye elli yıl daha sağlıklı bir ömür süreceğini bildirmişlerdi. Ancak halife bu olaydan on gün sonra ölmüştür. Bu bilgiye göre Harezmi’nin 847 yılından sonra öldüğü söylenebilir.
Eserleri
1- Kitab-ül-Muhtasar fi Hisab-il-Cebri vel-Mukabele
Harezmi’nin, ilim tarihinde ün kazandığı en önemli eseridir. Düzenli biçimde telif edilmiş, adında “cebir” kelimesini taşıyan ilk matematik kitabıdır. Eserde “cebir” ilmi ilk defa hisab ilminden ayrılmış ve ilk kez bir ilmin adı olarak kullanılmıştır. Aslı İngiltere Oxford, Bodlyn Kütüphanesi’ndedir. Harezmi’nin ilim dünyasına kazandırdığı ilk İslam cebri, içerik ve konuları bakımından daha önceki Hint ve Grek cebir sisteminden daha basitti. Ancak usul olarak Harezmi cebiri daha sistemliydi ve yeni bir bilim formu şeklinde ortaya çıkmıştı. Harezmi, eserinde önce aritmetiksel sayı tanımını verir ve bu sayının konumlu ve on tabanlı sistemde nasıl ifade edildiğini kısaca açıklar. Eserde; birinci ve ikinci dereceden denklemlerin çözüm yolları, binom çarpımları, çeşitli cebir problemleri ve miras hesabı gibi birçok alanda hesaplamalar bulunmaktadır.
2- Zicü’s-Sind-Hind (Zicü’l Harizmi)
Harezmi’nin bu zic’i, Me’mun döneminde ve ilmi kariyerinin ilk yıllarında hazırladığı düşünülmektedir. Zic’in en önemli yanı, günümüze ulaşan ilk İslam astronomi eseri olmasıdır. Yedi gezegenin hareketleriyle ilgili cetveller ve denklem tabloları bulunmaktadır. Eserde, Hint unsurlarının yanı sıra Batlamyus’un tablolarına benzer cetveller kullanılmaktadır. Eserde bunlardan başka ekliptik, güneş tutulması ve benzeri astronomik olayların hesabına dair çeşitli trigonometrik bilgiler de yer almaktadır.
3- Kitabü’l-Hisabi’l-Hindi
Ondalık sayı sistemi ve Hint rakamları, İslam ilim dünyasına Harezmi’nin bu eseriyle girmiştir.
Diğer Eserleri
- Kitabu Suret el-Ard (Yerin biçimine yönelik yazılan eser.)
- Kitab el Cem’ ve el-Tefrik (Matematikte toplama ve çıkarma üzerine yazılan eser.)
- Kitab al-Amal bil-Usturlab (Astronomi ölçümlerinde kullanılan usturlab’ın yapımına ilişkin eser.)