Ebu Hanife (İmam-ı Azam)

Ebu Hanife Kimdir?

Fıkıh alanının öncülerinden olan ve Hanefi Mezhebi’nin kurucusu olarak kabul edilen Ebu Hanife, 699 yılında Küfe’de doğmuş ve 767 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. Hanefiler arasında “İmâm-ı Â’zam” (Büyük İmam) olarak bilinir. Asıl adı el-Nu‘man bin Sâbit bin el-Nu‘man Zuta’dır. “Ebu Hanife” lakabı, “Batıldan Hakka yönelenlerin önderi” anlamına gelir. Ehl-i sünnet inancının önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilen Ebu Hanife, ilmi çalışmalarıyla İslam dünyasında büyük bir etki bırakmıştır.

Ebu Hanife’nin Hayatı

Horasan’ın ileri gelen ailelerinden birine mensup olan Ebu Hanife’nin Türk kökenli olabileceğine dair görüşler mevcuttur. Dedesi Zevta, İslam dinini ilk kabul edenler arasında yer alırken, babası Sabit’in de Hz. Ali (r.a.) ile görüştüğü rivayet edilir.

Ebu Hanife, küçük yaşlarda Kur’an’ı ezberlemiş ve Arapçanın dilbilgisi kurallarını, şiirini ve edebiyatını öğrenmiştir. Gençlik döneminde Ashab-ı Kiram’dan Enes bin Malik, Abdullah bin Ebi Evfa, Vasile bin Eska ve Sehl bin Saide gibi sahabeleri görerek hadisler dinlemiştir.

İmam-ı Şabi’nin telkiniyle ilme yönelen Ebu Hanife, kelam, iman, itikad ve münazara ilimlerini öğrendikten sonra, Hammad bin Ebu Süleyman’ın derslerine katılarak on sekiz yıl boyunca fıkıh eğitimi almıştır. Aynı zamanda Hicaz’a giderek Mekke ve Medine’de bulunan bilginlerle görüşmüş, hadis rivayetleri dinlemiş ve fıkıh üzerine tartışmalar yapmıştır. Ehl-i Beyt’ten Zeyd bin Ali ve Muhammed Bakır’dan da dersler alarak ilmini genişletmiştir.

Tasavvuf alanındaki bilgisini Muhammed Bakır ve İmam Cafer-i Sadık’tan öğrenen Ebu Hanife, İbn Abbas’ın ilmini Ata bin Ebi Rebah ve İkrime’den, Halife Ömer ve oğlu Abdullah’tan nakledilen bilgileri ise Nafi’den almıştır.

Ticaretle uğraşmış ve kazancını helal yollarla sağlamaya büyük önem vermiştir. Öğrencilerine de ekonomik bağımsızlıklarını koruyarak ilim öğrenmelerini tavsiye etmiştir.

Ebu Hanife, sadece ilmi yönüyle değil, ahlaki duruşuyla da örnek alınan bir şahsiyettir. Adaleti savunması, yöneticilerin haksız uygulamalarına karşı direnmesi ve halka zulmeden idarecilere karşı çıkmasıyla bilinir. Abbasi Halifesi Ebu Cafer Mansur, İmam Ebu Hanife’den kendi yönetimine uygun fetvalar vermesini istemiş, ancak Ebu Hanife bu baskılara boyun eğmemiştir. Bunun sonucunda önce hapsedilmiş, ardından işkenceye maruz kalarak zehirlenerek şehit edilmiştir.

Vefatının akabinde İmam Ebu Hanife’nin mezarı, Selçuklu vezirlerinden Ebu Sa’d-i Harezmi tarafından üzerine bir türbe inşa edilerek onurlandırılmış, Osmanlı padişahları da bu türbeyi birçok kez restore ettirmiştir. İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin ilmi ve ahlaki mirası, günümüzde de milyonlarca insanın yolunu aydınlatmaya devam etmektedir.

Ebu Hanife’in İlmi

İslam’a yaptığı katkılarla iman, ibadet ve ahlak konularını bir bütün olarak ele alan Ebu Hanife, farklı düşünce akımlarına karşı sağlam delillerle cevaplar vermiştir. İslam fıkhının temel esaslarını belirleyerek ikinci hicri yüzyılın müceddidi (dinin yeniden ihya edicisi) olarak kabul edilmiştir.

Fıkıh anlayışını, leh ve aleyhte olanı bilme sanatı olarak tanımlayan Ebu Hanife, hüküm belirleme sürecinde dört temel kaynağa başvurmuştur:

• Kur’an
• Sünnet
• İcma-ı Ümmet¹
• Kıyas.

Bu metotlarla fıkhi meseleleri çözümlemiş ve bu bilgileri sistematik hale getirerek Hanefi Mezhebi’nin temelini oluşturmuştur. Hayatı boyunca “Dehriyyun” olarak bilinen inançsız akımlara karşı mücadele vermiştir.

Ebu Hanife, fıkıh alanında re’y (kişisel görüş) ekolünün önde gelen temsilcilerindendir. Bu yaklaşım, Kûfe’de gelişen ve hadislerin yanı sıra akıl yürütmeye de önem veren bir metottur. Bu ekol, İslam hukukunun esnek ve uygulanabilir olmasına katkı sağlamıştır.

Fıkhı ilk defa dallara ayırarak sistematik bir hale getiren Ebu Hanife, “Feraiz” ve “Şuruf” adıyla bilinen eserler yazmış, ayrıca Ashab-ı Kiram’ın Peygamber’den naklettiği iman ve itikad bilgilerini derleyerek öğrencilerine aktarmıştır.

Ebu Hanife, kelam ilmiyle de ilgilenmiş ve bu alanda önemli eserler vermiştir. Özellikle “el-Fıkhü’l-Ekber” adlı eseri, İslam inanç esaslarını ele alan önemli bir çalışmadır. Bu eser, Ehl-i Sünnet akidesinin şekillenmesinde de etkili olmuştur. Ayrıca Ebu Mansur el-Maturidi gibi alimler tarafından şerh edilmiş ve birçok dile çevrilmiştir. Bu eser, Ehl-i Sünnet inancını açık ve öz bir şekilde ele almaktadır. “El-Fıkhül-Ebsat” ve “El-Alim ve’l-Müteallim” adlı diğer önemli eserleri de bulunmaktadır. Öğrencisi Ebu Mukatil’in sorularına verdiği cevaplar “El-Alim ve’l-Müteallim” adlı eserinde yer alır.

Ebu Hanife’nin önde gelen öğrencileri arasında Ebu Yusuf ve Muhammed bin Hasan eş-Şeybani bulunmaktadır. Bu iki âlim, Hanefi mezhebinin sistemleşmesi ve yayılmasında büyük rol oynamışlardır. Özellikle Ebu Yusuf, Abbasi Halifesi Harun Reşid döneminde kadılkudatlık (başkadılık) görevine getirilmiş ve mezhebin resmî otorite tarafından benimsenmesine katkı sağlamıştır.

Ebu Hanife’nin hadis rivayetleri, öğrencileri tarafından “el-Müsned” adı altında derlenmiştir. Bu eser, onun hadis ilmindeki yerini ve katkılarını göstermesi açısından önemlidir.

Eserleri

• Fıkhu’l-Ekber (Haşan Bas­ıl Çantay’ın Fıkh-ı Ekber çevirisi, 1954)
• El-Fıkhül-Ebsât,
• El-Âlim ve’l-müteallim (Yazma nüshası Ka­hire Kütüphanesi’ndedir)
• Er-Risâle (Yazma nüshaları Kahire Kütüpha­nesi’ndedir.)
• El-Vasiyye (Avrupa kü­tüphaneleri ile Kahire Kütüphanesinde nüshalan vardır. el-Baberti şerhinin Nuru Osmaniye, Ayasofya, Bayezid ve Selim Ağa kütüphanele­rinde yazma örnekleri vardır.)

Sıkça Sorulan Sorular (SSS):

Kaynakça

IŞIK, İhsan. Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi. C. 2, s. 86-88). Ankara: Elvan Yayınları, 2013.

https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-hanife (11.03.2025)

Dipnot

1. İcma-ı Ümmet: İslâm müctehidlerinin bir konu ile ilgili olarak ictihad yoluyla verdikleri hükümlerinde ittifak etmelerine denir. ↩︎