Gıyaseddin Cemşid (el-Kaşi)

Gıyaseddin Cemşid Kimdir?

Gıyaseddin Cemşid, 1380 yılında Maveraünnehir bölgesindeki Kaş şehrinde doğmuş ve 1437 yılında Semerkant’ta hayatını kaybetmiştir. Tam adı Cemşid bin Mes’ud bin Mahmud et-Tabib el-Kaşi olup, bilim dünyasında önemli katkılarda bulunmuş bir matematik ve astronomi bilginidir.

Gıyaseddin Cemşid’in Hayatı ve Çalışmaları

Babası döneminin önde gelen din ve fen bilginlerinden biriydi. İlk eğitimini babasından alan Gıyaseddin Cemşid Kaş’ta eğitimine devam etti. Dilbilgisi, fıkıh, mantık, belagat gibi alanlarda derinlemesine bir bilgi birikimi edindi. Ancak asıl ilgisini matematik ve astronomiye yoğunlaştırdı.

Bilime olan tutkusu nedeniyle uzun yolculuklara çıkan Cemşid, 1416 yılında Karakoyunlu Sultanı İskender’in hizmetinde bulundu. Daha sonra Timurlu hükümdarı ve bilim destekçisi Uluğ Bey tarafından Semerkant’a davet edilerek kurulması istenen rasathanenin hem kuruculuğunu üstlenmiş hem de yöneticiliğine getirilmiştir. Cemşid, burada Uluğ Bey‘in “Zic” adlı astronomi cetvellerinin hazırlanmasına önemli katkılarda bulunmuştur. Uluğ Bey kendisinden “ilimleri mükemmelleştiren” ve “zor problemleri çözen bilgin” olarak bahsetmiştir.

Matematik ve astronomi alanlarında önemli eserler veren Cemşid, Nasirüddin Tusi ve Kutbuddin Şirazi’nin çalışmalarını inceledi. Meraga Rasathanesi’nde çalışarak astronomi cetvellerini yeniden düzenledi ve gezegenlerin yörünge hesaplamalarını büyük bir hassasiyetle yaparak astronomi alanında çığır açan yeniliklere imza attı. Güneş ve Ay tutulmalarının hesaplanması konusunda “Tabak-ül-Menatık” adı verilen bir araç tasarlayarak kullanımını açıkladı.

Cemşid, Avrupa bilim tarihçilerinin Johannes Kepler’e atfettiği gezegen yörünge hesaplamalarının çok öncesinde eliptik yörünge gerçeğini “Nüzhet-ül Hedaik” adlı eserinde ele almıştır. 1406, 1407 ve 1408 yıllarında Ay tutulmalarının hesaplamalarını büyük bir hassasiyetle gerçekleştirerek Ay ve Merkür’ün yörünge hareketlerinin eliptik olduğunu açıkça ortaya koymuştur.

Matematik alanında ise Cemşid, ondalık kesir sisteminin öncüsü olarak kabul edilir. “Risalet’ül Muhitiyye” adlı eserinde, ondalık kesirleri tanımlamış ve bu sistem üzerinde toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi dört temel işlemi gerçekleştirmiştir. Avrupa’da Simon Stevin’e mal edilen ondalık kesirlerin gerçekte Cemşid tarafından geliştirildiği, Alman bilim tarihçisi Pouluckey’in 1948’de yaptığı çalışmalar ile kesinleşmiştir. Cemşid’in bu buluşu, Avrupa’da ancak XVI. yüzyılda yaygınlık kazanabilmiştir.

Yüksek dereceli denklemlerin yaklaşık çözümleri konusunda orijinal buluşlar yapmış ve cebir alanında çok önemli katkılar sunmuştur. “Miftah-ül Hisab” adlı eserinde herhangi bir dereceden kök alma yöntemlerini detaylandıran Cemşid, bu konuda Avrupa bilim dünyasının ancak İsaac Newton döneminde ulaşabildiği bulgulara yüzyıllar önce erişmiştir.

Trigonometri alanında da çağının ilerisinde olan Cemşid, “Pi” sayısını 16 ondalık basamağa kadar hesaplamış ve “El Kaşi Eşitliği” olarak bilinen önemli bir trigonometri formülü geliştirmiştir. Trigonometri ve aritmetik alanlarında yazdığı “Risalet-ül Muhitiyye” ve “Risalet-ül Veter ve’l Ceyb” eserleri döneminin en önemli bilim kaynaklarından biri olmuştur.

Cemşid, matematiksel hesaplamaları hızlandırmak amacıyla bir hesap makinesi icat eden ilk bilim insanlarından biridir. Newton’a atfedilen iki terimli denklemlerin çözümü konusunda da öncü olan Cemşid, bu bilgileri “Miftah el-Hisab” adlı eserinde detaylıca açıklamıştır. Gıyaseddin Cemşid’in matematik ve astronomi alanlarındaki eserleri, özellikle XVI. ve XVII. yüzyıllarda Avrupa’da yaygın olarak kullanılmış ve onun bilimsel mirası bugün dahi büyük bir önem taşımaktadır.

Sık Sorulan Sorular

Gıyaseddin Cemşid’in Buluşları (Özet Liste)

Matematik Alanındaki Buluşları

✅ Ondalık kesir sistemini geliştirdi ve dört temel işlemde kullandı. (Simon Stevin’den yaklaşık 160 yıl önce)
✅ Pi (π) sayısını 16 basamağa kadar hesapladı, önceki hesaplamalardan daha doğru bir değer buldu.
✅ Yüksek dereceli denklemlerin yaklaşık çözümlerini keşfetti, Newton’dan 300 yıl önce kök alma yöntemlerini açıkladı.
✅ Binom açılımını ilk kez kullandı, Newton’un çalışmalarına öncülük etti.
✅ Matematiksel hesaplamaları hızlandırmak için bir hesap makinesi icat etti.

Astronomi Alanındaki Buluşları

✅ Gezegenlerin eliptik yörüngelerini keşfetti, Kepler’den yaklaşık 200 yıl önce bu bilgiyi “Nüzhet-ül Hedaik” adlı eserinde açıkladı.
✅ Ay ve Merkür’ün eliptik yörüngelerini hesapladı.
✅ 1406, 1407 ve 1408 yıllarında Ay tutulmalarını yüksek hassasiyetle hesapladı.
✅ Zic cetvellerinin hazırlanmasına katkıda bulundu (Uluğ Bey ile birlikte).
✅ Semerkant Rasathanesi’nin kurucularından biri oldu ve yöneticiliğini yaptı.

Trigonometri Alanındaki Buluşları

✅ El Kaşi Eşitliği’ni geliştirdi, trigonometride temel formüllerden biri haline geldi.
✅ Sinüs ve kosinüs hesaplamalarını detaylandırdı ve trigonometrik tablolar oluşturdu.
✅ Trigonometri ve aritmetikte birçok yeni formül ortaya koydu.

Gıyaseddin Cemşid Videosu

Eserleri

• Risalet-ûl Muhitiyye (Ondalık sayılarla ilgili kurallar ve Pi sayısının değeri),
• Kitab-u Miflah-il-Hisab (Hesap Anahtarı. Beş bölümde tam sayılarla hesaplama, kesirli sayılarla hesaplar, astronomide kullanılan hesaplar, topografik alan hesapları, bilinmeyenli hesaplar anlatılmaktadır.)
• Risalet- ül-Kemaliye veya Sûllen-ûs-Sem’a (Göğün Dereceleri. Gök cisimlerinin dünyadan uzaklığı, büyüklükleri ve boyutlarından bahseder.)
• Kitab-u- Ziye-il-Hakani fi Tekmili Ziye-il-İlhani (Nasiruddin Tusi’nin Ziyei’l-İlhani adlı eserinde incelenen yıldızların koordinatları)
• Nüzhet-ül-Hedaik (Kendi buluşu Tekabül-Menatık adlı rasat hk.)

Kaynakça

IŞIK, İhsan. Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi. C. 2, s. 114-115). Ankara: Elvan Yayınları, 2013.